Абрады і звычаі беларусаў — сукупнасць устаноўленых звычаем дзеянняў, звязаных з выкананнем рэлігійных пачаткаў або з бытавымі традыцыямі беларусаў. Абрадавыя святы жылі на тэрыторыі Беларусі доўгі час. Абрадамі адзначаліся пачатак сяўбы, збор ўраджаю, прыход вясны.
Гуканне вясны
В. Боратынский. Полещукі
Пасля рэвалюцыі гэты абрад ўспаміналі не часта, але цяпер адзначаецца ен у Беларусі даволі шырока — звычайна ў Дабравешчанне (7 красавіка). Кажуць, што «на Мацея дарога пацее, на Саракі дрэвы адпускаюцца, на Аляксея рыба хвастом лед ламае, а на Дабравешчанне бусел прылятае». Ну а «бусел прыляцеў — вясна будзе». Бусел — птушка ў беларусаў няпростая. У гаспадароў, чый двор ен облюбует, год павінен быць удалым. Забіць пасланца вясны або зруйнаваць яго гняздо лічылася вялікім грахом. Клічуць вясну дзяўчаты. Яны збіраюцца разам звычайна на якім-небудзь ўзвышаным месцы за вескай або на высокім беразе ракі, сцелюць салому і, сеўшы кружком, спяваюць з вечара да ночы песні-вяснянкі:
Вясна-красна, што нам вынесла?
Нам вынесла саху—барану,
Старым бабам пасядзеннечка,
Маладзіцам кросенкі ткаці,
А дзяўчаткам ды і пагуляці.
Дзе-нідзе на Магілеўшчыне дзяўчаты, убачыўшы ляцяць буслоў, залазілі на дахі хат і спявалі там вяснянкі, заканчваючы кожны куплет заклікам «гу!».
Слава Богу,
Што вясна прыйшла!
Я, маладая, каля жыта пайшла.
Расці, жыта, караністае,
Караністае, лапушыстае,
Каб пад неба закачалася,
Каб я, маладая, нажалася
І снапочкаў нанасілася!
З надыходам вечара запальвалі вогнішча і спявалі каля яго, водзячы карагод. Відавочца гэтага свята ў Гомельскім павеце ў 1880-х гадах этнограф Зінаіда Радчанка ўспамінала: Дзяўчаты збіраюцца ўвечары па заканчэнні сваіх работ і становяцца групамі на беразе ракі, а калі няма ракі ці возера, то за вескай, на пляцоўцы, часам ж на большасць прысутных. Гэтыя групы ўсталеўваюцца на далекай адлегласці адна ад другой; калі адна група скончыць свой куплет і ледзь суціхае яе апошняя нота, тады ў аддаленні іншая група працягвае свой куплет". Далей этнограф заўважае: «Вяснянкі адрозніваюцца ад усіх іншых песень са сваім прыпевам, накшталт гукання (у сярэдзіне песні), што гучыць вельмі прыгожа, калі песня раздаецца ў лесе, праляціць па вясновым разліве і адгукнецца далекім рэхам. Ці Не паказвае гэта на вельмі старадаўняе паходжанне вяснянак?»
К. Крыжановский. Прощёный день в крестьянской семье. XIX в.
Свята масленіцы
Свята масленіцы ў некаторых месцах Беларусі называюць яшчэ і масленкой, сырницей. Скандынаўскі вандроўнік Паўль Одеборн, які наведаў славян у XVI ст., пісаў: «Масленіца названая так таму, што ў працяг гэтай тыдня людзям дазваляецца есці каровіна масла, а ў посныя дні яны ўжываюць чорнае. У гэты час у рускіх амаль бесперапынна працягваецца абжорства і п'янства; яны пякуць паштэты, то есць аладкі і бліны з алею і яек, зазываюць да сябе гасцей і ўпіваюцца медам, півам і водкою да ўпаду і да бяспамяцтва». У адрозненне ад усходніх рускіх зямель масленіца на Беларусі была даволі сціплым святам, без асаблівых гулянняў і свавольства. Беларусы не рабілі зімовых горак для катанья, не палілі пудзілаў, олицетворявших масленіцу, не каталіся на конях. Ды і бліны, як сімвал масленіцы, прыйшлі да іх толькі ў канцы XIX ст., хоць пра іх гаворыцца ўжо ў кнігах Святога Пісання. Апошняя нядзеля масленіцы называюць даравальнай: людзі як бы адпускаюць адзін аднаму грахі, просяць прабачэння ў блізкіх. Святкаваць масленіцу пачынаюць у чацвер, выгнаўшы папярэдне гарэлкі.Пякуць тоўстыя бліны, ступню якіх гаспадар разразае крыж-накрыж. Бліны мачаюць у тварог з разагрэтым каровіным маслам. У больш багатых хатах падаюць на стол верашчаку — гэта кавалачкі смажанай свініны і каўбасы, рабрынкі з мясам. Запраўляецца яна мукой у тлушча. Часам з свіных ножак, вушэй робіцца квашаніна. У нядзелю, калі масленіца канчаецца, ядуць толькі малочнае: масла, сыр, тварог з малаком. У гэтыя дні асабліва старанна мыюць і чысцяць посуд, а калі-то ў панядзелак яшчэ і бялілі печ, старанна прыбіралі ў хаце. Хлопцы і дзяўчаты вешалі на дваровыя вароты або на ўваход у гумно імправізаваныя арэлі (гойданки). Хістаючыся, спявалі песні:
Ды ў нас сення масленіца!
Ды вылецела ластавіца!
«Ды што ж ты нам вынесла?»
З кашоў жыта вытрасла,
Усе жыта-пшаніцу,
На ўсякую пашніцу!
Але канчаецца тыдзень, канчаецца і масленіца. У панядзелак ўжо вялікі пост. Масленіцу ўспамінаюць народнымі прымаўкамі: «Масленка з блінамі з грыбамі. Масленіца — палізуха: сыр і масла полизала. Пілі на масленіцу, а круціла на Радаўніцу».
Пасха (Вялікдзень)
Пасхальная открытка начала XX века
Тыдзень перад Вялікаднем называецца вербным тыднем. Кожны з сям'і стараўся ўстаць крыху раней і прыгатаванымі галінкамі вярбы будзіць астатніх, прыгаворваючы: «Не я б'ю, вярба б'е е, за тыдзень вялікдзень» (Не я б'ю, вярба б'е, праз тыдзень вялікдзень). Вербою ж выганялі кароў пасвіцца. Як і грамнічныя свечкі, вярба займала не апошняе месца ў жыцці беларускага селяніна. З пачаткам тыдня ўсе адпраўляліся ў царкву, каб вербу асвяціць. Прычым некаторыя неслі ці ледзь не цэлыя пукі. Якія ж чароўныя ўласцівасці прызнаваліся за асвячонай у гэтыя дні вярбой? Па-першае, гаспадар адразу ж з'ядаў адну пупырышку — каб летам засцерагчыся ад маланкі. Затым, прыйшоўшы з царквы, ен сцябаў вербны дубчыкам кожнага члена сям'і, кажучы: «Вярба б'е крыж да слез, не я б'ю, вярба б'е, няхай на здароўе жыве!». Тое ж самае рабілі і з ім. Потым ен абыходзіў гаспадарчыя прыбудовы, утыкаючы ў шчыліну кожнай дубчык, сцебаючы легенька па тры разы скаціну. З іншым дубчыкам абыходзіў агарод, поле, зноў жа па тры разы сцебаючы ў розных месцах і ўтыкаючы пасля дубчык у зямлю. Тое ж рабілі на могілках на магіле сваякоў. Тыя галінкі, што засталіся, захоўваліся да будучай вербніцы і толькі тады спальваліся ў нядзелю перад вялікаднем. Але заўседы гэты пучок быў пад рукой — у чырвоным куце бажніцы. Пры навальніцы яго ставілі на акно, каб адвесці маланку. Калі нехта хварэў, абкурвалі хворага вярбой, а патоўчанай галінкай пасыпалі раны. Калі даводзілася перабірацца ў новы дом, вербный пучок дзялілі напалову і адну частку пакідалі. У першую сераду пасля вербніцы мылі ў хатах усе драўляныя рэчы — інакш стануць гніць. У чацвер перад вялікаднем ўсе ішлі ў лазню. Гэты чацвер так і зваўся ў народзе, чысты. З даўніх часоў — гэта свята сустрэчы цяпла, сонечных дзен. Потым ужо ен зліўся з царкоўным святам Уваскрэсення Хрыстова, ці Вялікадня. На Беларусі яго ў асноўным называюць Вялікдзень, часам вялічка, у залежнасці ад календара прыпадае на розныя дні — паміж 4 красавіка і 8 траўня. Напярэдадні нічога нельга было рабіць, інакш год пройдзе без карысці. Лічылася, што з гэтага дня да Узнясенне Хрыстова па зямлі блукаюць Хрыстос з апосталамі ў выглядзе жабракоў, узнагароджваючы добрых людзей і асуджаючы дрэнных. У беларускіх весках лічылі, што ў гэты дзень «сонца гуляе», гэта значыць, пераліваецца. Моладзь хадзіла на пагоркі, падымалася на званіцу, каб убачыць узыход, ладзіла арэлі, вадзіла карагоды. Абавязкова напярэдадні пяклі пасху — высокі круглы хлеб з пшанічнай мукі, на версе яго выкладвалі з тэсту крыж. Тыя, што засталіся скарынкі потым сушылі, таўклі і клалі ў гарэлку — гэта оберагала ад нячыстай сілы. Сімвалам свята былі яйкі. Іх адварвалі ў цыбулевым шалупінні, потым асвячалі ў царкве. Свянцонае яйка, прыйшоўшы дадому, клалі ў ваду, гэтай вадой пасля мыліся, а дзяўчаты яйкам прасавалі твар, каб быць прыгожымі. Вельмі любілі ў гэтыя дні гуляць у біткі — чые яйка мацнейшае — і катаць яйкі: скаціўшыся з грудка, яйка стукалась аб чые-небудзь і гуляючы забіраў яго. У першы велікодны вечар па весках пад вокнамі спявалі велікодныя (валачобныя) песні. Песеннікаў называлі валачобнікамі, а запевал - пачынальнікамі. Першая песня звычайна адрасавалася гаспадару і гаспадыні, у ей усхваляецца парадак у хаце, дастатак, згадваюць, што святы Юр'я (Георгій) запасяць ім кароў, святы Мікола — коней, святы Ілля — ураджай. Пасля кожнага куплета ўсклікалі: «Хрыстос уваскрэс!». Такія песні падобныя на загаворы:
А дай жа, Божа, на таку умалот,
На таку умалот, у жорнах намол,
У жорнах намол, у дежи падыход,
У дзяжы - падыход, у печы маладняк...
З валачобнікамі хадзіў музыкант з гармонікам або з дудой, мехоноша з вялікім мяшком, куды ен складваў падарункі. А давалі ў кожнай хаце пяток яек, кавалак пірага, сыру, сала. Часам клікалі ў хату выпіць гарэлкі.
Ой, не шум шуміць, не дуброванька,
Зялена травіца-мураўка,
То ідуць, гудут валачобнікі.
Ай ты спіш-ляжыш, ласкавы пане,
Ласкавы пане, пане Іване?
Калі спіш-ляжыш, так Бог з табой,
А не спіш-ляжыш — гавары з намі.
Падыдзі да акна, паглядзі на двор,
А што на тваім двары на прыроду...
Далей ідуць пажаданні шчасця, багацця, здароўя і добрага ўраджаю. Заканчваецца песня так: Валачобнікі — не дакучнікі,
Не часта ходзяць, не дакучаюць,
У гэты гадочак — адзін разочак.
Не дакучаюць, не вымагаюць:
Пачынальніку — сорак яечкаў,
А памагальнічкам — па дзесятачку,
А музыку — на кварту гарэлачкі,
Кварту гарэлачкі, злоты на боты.
А мехоноше худая доля,
Ласкавы пане, пане Іване,
Ці чуеш нашу песеньку,
Песеньку валачобную?
Ці адары, або запрасі,
Не можам стаяць, ножанькі баляць,
Ветрык вее, ножанькш млеюць,
А дожджык пойдзе — усіх абліе.
А ў збанку-глячку на правым бачку
Варта гарэлачка, дужа моцная.
Дзень добры таму, хто у гэтым даму!
Потым валачобнікі садзіліся дзе-небудзь у гумне і дзялілі здабычу. Звычай хадзіць з валачобнымі песнямі знік да канца XIX ст. На Міншчыне ў гэтыя дні на ігрышчах скакалі танцы — мяцеліцу і завейницу. Там жа існавала легенда, якая падкрэслівала асаблівы характар свята:
Ідучы з мястэчка Рэчкі ў фальварак Орпы, можна было бачыць ля дарогі невялікае возера. Кажуць, што на гэтым месцы стаяла карчма, у якой сабраўся народ на ігрышча, між тым як трэба было ісці да усяночнай перад вялікаднем, Раптам зямля раскрылася і паглынула карчму і людзей. Непадалек ад Нясвіжа ў полі ляжалі тры вялікіх каменя, адзін з якіх нагадваў чалавека. Былі гэтыя месцы ўладаннем князя Радзівіла, чалавека жорсткага і бязлітаснага, выганяўшага людзей працаваць і ў святы. Вось падышоў Вялікдзень. Снег сышоў, можна араць. І загадвае войт выходзіць у поле, а хто не выйдзе, таму пагражае ўсялякімі карамі. Такі загад князя. Плачуць людзі. На поле выйшлі, але ніхто не працуе — грэх. Бегае войт, лупіць небаракаў пугай. Прыехаў сам князь. Тут войт зусім ўзбеляніўся, пану дагадзіць хоча. Людзі яму ў адказ: — Калі такі разумны, сам паспрабуй. Войт, жадаючы паказаць сябе перад князем, схапіўся за саху і пагнаў баразну. Але не паспеў зрабіць і дзесяці крокаў, як пачуўся гром нябесны — і войт з валамі скамянелі. Так і стаяць яны да Страшнага суда.
